ચાલો હવે એક દેશ, એક ચૂંટણીની ચર્ચા શરૂ કરીએ

--- રાહુલે સંસદની અંદર ભાષણ આપીને દેશ અને દુનિયાને સંદેશો આપી દીધો કે “મારા ઉપર ભરોસો રાખવા જેવો નથી.” તો હવે રાહુલની ચર્ચા કરવાનો અર્થ પણ નથી. તેથી જ હવે – એક દેશ, એક ચૂંટણીની ચર્ચા શરૂ થવી જોઈએ

-- અલકેશ પટેલ

જે રાષ્ટ્રીય પક્ષના અધ્યક્ષને અવિશ્વાસ દરખાસ્તની ગંભીરતાનો ખ્યાલ ન હોય, જે રાષ્ટ્રીય પક્ષના અધ્યક્ષ પાસે સરકાર ઉપર પસ્તાળ પાડવા માટે કોઈ તર્ક ન હોય, કોઈ વાસ્તવિક આંકડા ન હોય, વિષયોની સાચી માહિતી ન હોય, જે રાષ્ટ્રીય પક્ષના અધ્યક્ષને સંરક્ષણ કરારમાં ગુપ્તતા શું હોય છે એ ખબર ન હોય – એવા કથિત નેતા વિશે હવે વધારે સમય ચર્ચા કરીને સમય અને શક્તિ તેમજ અખબારની મહામૂલી જગ્યા બગાડવાનો કોઈ અર્થ નથી.

અને તેથી જ આપણે વધારે અગત્યના મુદ્દાની ચર્ચા તરફ આગળ વધીએ. હાલના તબક્કે તથા નજીકના ભવિષ્યમાં સૌથી અગત્યનો મુદ્દો જે બની રહેવાનો છે તે છે – એક દેશ, એક ચૂંટણી. સૌથી પહેલાં તો આ વિષય અંગે જે લોકો સાવ અજાણ છે તેમના માટે... એક દેશ, એક ચૂંટણી એટલે શું?

હાલ આપણા દેશમાં લોકસભાની તથા રાજ્ય વિધાનસભાઓની ચૂંટણી અલગ અલગ સમયે થાય છે. મતદાન માટેની વ્યવસ્થામાં ચૂંટણીપંચથી માંડીને સરકારી તંત્ર તેમજ રાજકીય પક્ષોને પુષ્કળ ખર્ચ થાય છે. તે ઉપરાંત અલગ અલગ રાજ્યોમાં અલગ અલગ સમયે પાંચ વર્ષની મુદત પૂરી થતી હોવાથી સરેરાશ દર છ-આઠ મહિને દેશમાં ચૂંટણી આવે છે. આમ જાણે કાયમ ચૂંટણીનો માહોલ ચાલ્યા કરે છે. આ બધું બંધ કરીને દર પાંચ વર્ષે લોકસભાની તેમજ તમામ રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણી એક સમયે યોજવાની દરખાસ્ત એટલે એક દેશ, એક ચૂંટણી.

આ વાત લાગે છે એટલી સહેલી અને સરળ નથી, કેમકે આપણી બંધારણીય વ્યવસ્થા એવી છે. પરંતુ આવું થાય તો દેશ માટે લાભદાયક ચોક્કસ છે. એક દેશ, એક ચૂંટણીની વ્યવસ્થા લાગુ કરવા માટે થોડા બંધારણીય ફેરફાર તથા પૂરતી સંખ્યામાં ઇવીએમ મશીનની વ્યવસ્થા કરવા સિવાય ખાસ કોઈ મોટી અડચણ નથી. હા, એ ખરું પ્રાદેશિક પક્ષોને તેમના ટૂંકા હિતોની ચિંતા હોય, કેમકે આવી વ્યવસ્થાથી લાંબાગાળે વધારા પડતા રાજકીય પક્ષોને બદલે બે કે ત્રણ રાષ્ટ્રીય પક્ષોનું જ વજૂદ રહે. ટૂંકા, અંગત સ્વાર્થ વાળા નેતાઓ અને રાજકીય પક્ષો નાબૂદ થતાં જાય.

ખેર, એક દેશ, એક ચૂંટણીના લાભ ઘણા વધારે છે. સૌથી પહેલાં તો હાલ અલગ અલગ ચૂંટણી પર જે જંગી ખર્ચ થાય છે તેમાંથી બચી જઈએ. એક અંદાજ પ્રમાણે 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં રૂ. 30,000 કરોડ જેવો જંગી ખર્ચ થયો હતો. તેમાં રૂ. 3,400 કરોડનો ખર્ચ ચૂંટણીપંચને તથા સરકારના વિવિધ વિભાગને થયેલા રૂ. 2,000 કરોડના ચૂંટણી લક્ષી ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. આ સિવાય ખર્ચ રાજકીય પક્ષો તેમજ ઉમેદવારોએ કરેલો છે. લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન રૂ. 30,000 કરોડના ખર્ચની સામે જે તે રાજ્ય વિઘાનસભાની ચૂંટણી દરમિયાન સરેરાશ રૂ. 10,000 કરોડની આસપાસ ખર્ચ થાય છે. આ ખર્ચ ગુજરાત, મધ્યપ્રદેશ, કર્ણાટક, ઉત્તરપ્રદેશ રાજસ્થાન જેવાં મોટાં રાજ્યોની વિધાનસભા ચૂંટણીનો સરેરાશ ખર્ચ છે. નાના રાજ્યોની વિધાનસભા માટે આના કરતાં થોડો ઓછો ખર્ચ થાય. હવે જો આ રાજ્યોની ચૂંટણીના પ્રત્યેકના રૂ. 10,000 કરોડના ખર્ચની જ વાત કરીએ તો તમામ રાજ્યો ઘણી મોટી બચત કરી શકે તેમ છે. રાજ્યોની ચૂંટણીને લોકસભા સાથે જોડી દેવામાં આવે તો રાજ્યોને અલગથી કરવો પડતો ખર્ચ ઘટીને સાવ 1,000 કરોડની આસપાસ રહી જાય. પછી જે કંઈ છે તે રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારોનો જ ખર્ચ રહે. એ ધ્યાન રહે કે રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ વખતે પણ કેન્દ્રીત ચૂંટણીપંચ ઉપર તો ખર્ચનો બોજ પડતો જ હોય છે. પણ જો સાથે ચૂંટણી કરવામાં આવે તો ચૂંટણીપંચ તેમજ રાજ્ય સરકાર બંનેના ખર્ચમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થઈ શકે.

ખર્ચની આ ગણતરી ઉપરાંત સલામતી દળો તેમજ ચૂંટણી વ્યવસ્થામાં રોકાતા સ્ટાફનો મુદ્દો પણ અત્યંત અગત્યનો છે. અલગ અલગ સમયે ચૂંટણી થાય તો સલામતી દળોને વારંવાર એ કામમાં રોકવા માટે બોલાવવા પડે, પરિણામે દેશની સલામતી તેમજ આંતરિક સલામતી ઉપર તેઓ ધ્યાન ન આપી શકે. સાથે ચૂંટણી સ્ટાફ, ખાસ કરીને શૈક્ષણિક સ્ટાફને પણ ભારે મુશ્કેલી પડતી હોય છે. લોકસભા ચૂંટણી વખતે પણ શૈક્ષણિક સ્ટાફને ચૂંટણીના કામમાં રોકાઈ રહેવું પડે છે તથા વિધાનસભા ચૂંટણી વખતે પણ તેમણે ફરી આ કામગીરી બજાવવી પડે છે. પરંતુ જો લોકસભા-વિધાનસભાની ચૂંટણી સાથે યોજાય તો શૈક્ષણિક સ્ટાફને પણ પાંચ વર્ષે એક જ વખત આ કામગીરીમાં જવું પડે અને બાકીનો સમય તેઓ શિક્ષણકાર્ય માટે સારી રીતે ફાળવી શકે.

દેશમાં 1950માં બંધારણ અમલમાં આવ્યું પછી 1951થી 1967 સુધી આ રીતે દર પાંચ વર્ષે એક વખત જ ચૂંટણી થતી હતી, પરંતુ રાજ્યોમાં બિનકોંગ્રેસી સરકારો રચાવા લાગી એ કેન્દ્રમાં રહેલી કોંગ્રેસી સરકારોને ફાવ્યું નહીં અને તેમણે બંધારણની કલમ 356નો દુરુપયોગ કરીને રાજ્ય સરકારોને પાડવાની શરૂઆત કરી અને ત્યાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લગાવી દીધા. રાષ્ટ્રપતિ શાસન વધુમાં વધુ છ મહિના રાખી શકાય તેથી જે રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગ્યું હોય ત્યાં છ મહિના પછી ચૂંટણી આવે. અને આ રીતે કેન્દ્રની કોંગ્રેસી સરકારોએ દર પાંચ વર્ષે એક સાથે ચૂંટણીનું ટાઈમટેબલ હતું એ ખોરવી નાખ્યું. કોંગ્રેસનું એ પાપ દેશ આજે પણ ભોગવી રહ્યો છે. વર્તમાન કેન્દ્ર સરકારે ફરી એ દિશામાં વિચારણા શરૂ કરી છે, ત્યારે અત્યારે પણ કોંગ્રેસ સિવાયના ઘણાખરા રાજકીય પક્ષ એક દેશ, એક ચૂંટણી માટે તૈયાર છે.

અગાઉ કહ્યું તેમ આ વ્યવસ્થા ફરી શરૂ કરવા માટે બંધારણમાં થોડા સુધારા કરવા ઉપરાંત 1951ના લોકપ્રતિનિધિત્વ કાયદામાં આંશિક ફેરફાર કરવા પડે તેમ છે. આ ફેરફાર મુખ્યત્વે કલમ 356ના ઉપયોગ તેમજ રાષ્ટ્રપતિ શાસનને લગતા છે. એ માટે જો કોંગ્રેસ સહિત બધા રાજકીય પક્ષો સંમત થાય તો ખાસ મુશ્કેલી વિના આપણે એક દેશ, એક ચૂંટણીની દિશામાં આગળ વધી શકીએ તેમ છીએ.

એક સાથે ચૂંટણી યોજવા માટે એક નાનકડી વ્યવહારિક મુશ્કેલી ઈવીએમ મશીનની સંખ્યાની છે, કેમકે એક જ દિવસે, એક જ જગ્યાએ લોકસભા ચૂંટણી માટે અલગ મશીનો રાખવાં પડે અને વિધાનસભા માટે પણ અલગ મશીનો રાખવાં પડે. જોકે, આ અંગે પૂરતાં મશીનો પૂરાં પાડવાની સરકારે બાંયધરી આપેલી જ છે તેથી બંધારણીય સુધારા સિવાય કોઈ મોટો અવરોધ કે મુશ્કેલી નથી. બસ જરૂર એટલી જ છે કે તમામ પક્ષો સરકારની પહેલને ટેકો આપે.